Chemistry Study Guide (ኬሚስትሪ)

---

🧪 የምዕራፉ ውጤቶች (Chapter Outcomes)

• የአቶምን መሰረታዊ ክፍሎች (ፕሮቶን، ኒውትሮን، ኤሌክትሮን) እና ባህሪያቸውን መለየት።
• Atomic Number እና Mass Number ን መግለጽ።
• በአዮኒክ (Ionic) እና በኮቫለንት (Covalent) ትስስር መካከል ያለውን ልዩነት ማስረዳት።
• የፔሪዮዲክ ቴብል መሰረታዊ አደረጃጀትን (groups, periods) መረዳት።
• Moleculeን ከ Ion መለየት።

---

🧪 መሰረታዊ እውቀት (Knowledge Base)

ኬሚስትሪ የቁስ አካልን (Matter) እና ባህሪያቱን እንዲሁም ቁስ አካል የሚያልፍባቸውን ለውጦች ያጠናል። በሰውነት ውስጥ ያሉ ሁሉም ሂደቶች በኬሚስትሪ መርሆዎች ላይ የተመሰረቱ ናቸው።

✨ አተሞች، ሞለኪውሎች እና አዮኖች (Atoms, Molecules, and Ions)

• አቶም (Atom): የኤለመንት (Element) ባህሪያትን የያዘ ትንሹ የቁስ አካል ክፍል ነው።
  • ፕሮቶን (Proton): በኒውክሊየስ ውስጥ፤ positive (+) ቻርጅ አለው።
  • ኒውትሮን (Neutron): በኒውክሊየስ ውስጥ፤ neutral (0) ቻርጅ አለው።
  • ኤሌክትሮን (Electron): ከኒውክሊየስ ውጪ በ Electron Shells/Orbitals ውስጥ፤ negative (-) ቻርጅ አለው።
• Atomic Number (አቶሚክ ቁጥር): በአንድ አቶም ኒውክሊየስ ውስጥ ያሉ የፕሮቶኖች ብዛት። የአንድን ኤለመንት ማንነት ይወስናል።
• Mass Number (የክብደት ቁጥር): የፕሮቶኖች እና የኒውትሮኖች ድምር። (Isotopes - ተመሳሳይ ፕሮቶን ግን የተለያየ ኒውትሮን ያላቸው የአንድ ኤለመንት አይነቶች)።
• ሞለኪውል (Molecule): ሁለት ወይም ከዚያ በላይ አቶሞች በ Covalent Bond የተያያዙበት ገለልተኛ (neutral) ቅንጣት (ለምሳሌ፦ H₂O, O₂, CO₂)።
• አዮን (Ion): ኤሌክትሮን በማግኘት ወይም በማጣት ቻርጅ ያገኘ አቶም ወይም የአቶሞች ቡድን።
  • Cation (ኬታዮን): ኤሌክትሮን በማጣት positive (+) ቻርጅ ያገኛል (ለምሳሌ፦ Na⁺, Ca²⁺)።
  • Anion (አናዮን): ኤሌክትሮን በማግኘት negative (-) ቻርጅ ያገኛል (ለምሳሌ፦ Cl⁻, O²⁻)።
ቁልፍ ጽንሰ-ሐሳብ: በገለልተኛ አቶም ውስጥ، የፕሮቶኖች ብዛት ከኤሌክትሮኖች ብዛት ጋር እኩል ነው። አዮኖች የሚፈጠሩት ይህ ሚዛን ሲዛባ ነው።

🧪 ፔሪዮዲክ ቴብል (The Periodic Table)

ኤለመንቶች በአቶሚክ ቁጥራቸው መሰረት የተደራጁበት ሰንጠረዥ ነው።

• Periods (ረድፎች): አግድም ረድፎች፤ በውስጣቸው ያሉ ኤለመንቶች ተመሳሳይ የኤሌክትሮን ሼሎች ብዛት አላቸው።
• Groups (ቡድኖች): ቁመታዊ አምዶች፤ በውስጣቸው ያሉ ኤለመንቶች ተመሳሳይ የ Valence Electrons (በውጨኛው ሼል ያሉ ኤሌክትሮኖች) ብዛት ስላላቸው ተመሳሳይ ኬሚካላዊ ባህሪያት ያሳያሉ። (ለምሳሌ፦ Group 1 - Alkali Metals, Group 17 - Halogens, Group 18 - Noble Gases)።

🧪 ኬሚካላዊ ትስስር (Chemical Bonding)

አተሞች ኤሌክትሮኖችን በማጋራት ወይም በመቀባበል እርስ በርስ የሚተሳሰሩበት መንገድ ነው። አተሞች የውጨኛውን የኤሌክትሮን ሼላቸውን ለመሙላት (Octet Rule - 8 valence electronsを目指す) ይተሳሰራሉ።

[Image comparing ionic bond (electron transfer Na Cl) and covalent bond (electron sharing H2O)]

• አዮኒክ ትስስር (Ionic Bond): በብረት (Metal - ኤሌክትሮን የሚሰጥ) እና ብረት ባልሆነ (Nonmetal - ኤሌክትሮን የሚቀበል) መካከል የሚፈጠር። ኤሌክትሮኖች ይተላለፋሉ፤ በዚህም ምክንያት የተፈጠሩት ተቃራኒ ቻርጅ ያላቸው አዮኖች (cation & anion) ይሳሳባሉ። (Electrolytes በውሃ ውስጥ ሲሟሙ አዮኒክ ውህዶች ናቸው)። (ምሳሌ፦ NaCl)።
• ኮቫለንት ትስስር (Covalent Bond): በሁለት ብረት ባልሆኑ (Nonmetals) መካከል የሚፈጠር። ኤሌክትሮኖች ይጋራሉ።
  • Nonpolar Covalent: ኤሌክትሮኖች በእኩልነት ይጋራሉ (በተመሳሳይ ኤለመንቶች መካከል - O₂, N₂ - ወይም ተመሳሳይ Electronegativity ባላቸው መካከል - C-H)።
  • Polar Covalent: ኤሌክትሮኖች በእኩልነት አይጋሩም፤ አንዱ አቶም ኤሌክትሮኖችን በትንሹ በበለጠ ይስባል (Electronegativity)፤ ይህም ከፊል ቻርጅ (partial charges - δ⁺, δ⁻) ይፈጥራል። (ምሳሌ፦ H₂O - ኦክስጅን የበለጠ electronegative ነው)።
• Hydrogen Bond (ሃይድሮጅን ትስስር): በቀጥታ ያልተሳሰሩ ሞለኪውሎች መካከል የሚፈጠር ደካማ ትስስር፤ በአንድ ፖላር ሞለኪውል ላይ ባለ ከፊል ፖዘቲቭ ሃይድሮጅን (δ⁺) እና በሌላ ፖላር ሞለኪውል ላይ ባለ ከፊል ኔጌቲቭ አቶም (δ⁻ - O, N, F) መካከል። ለውሃ (Water) ልዩ ባህሪያት (high boiling point, surface tension) እና ለዲ ኤን ኤ/ፕሮቲን አወቃቀር ወሳኝ ነው።

---

---

🔥 የምዕራፉ ውጤቶች (Chapter Outcomes)

• ቀላል ኬሚካላዊ እኩልታዎችን ማመጣጠን (Balancing Equations)።
• ዋና ዋና የኬሚካላዊ ግብረመልስ አይነቶችን (Synthesis, Decomposition, Single/Double Replacement, Combustion) መለየት እና ምሳሌ መስጠት።
• በ Oxidation እና Reduction (Redox) መካከል ያለውን ልዩነት መረዳት እና በባዮሎጂ ሂደቶች ውስጥ ያለውን ሚና መገንዘብ።
• የኬሚካላዊ ግብረመልስ ፍጥነት ላይ ተጽዕኖ የሚያሳድሩ ነገሮችን (ሙቀት، ክምችት، ካታሊስት) መዘርዘር እና ማስረዳት።

---

🔥 መሰረታዊ እውቀት (Knowledge Base)

ኬሚካላዊ ግብረመልሶች ንጥረ ነገሮች (Reactants) ተለውጠው አዲስ ንጥረ ነገሮችን (Products) የሚፈጥሩባቸው ሂደቶች ናቸው። በሰውነት ውስጥ ያሉ ሁሉም የሜታቦሊዝም ሂደቶች ኬሚካላዊ ግብረመልሶችን ያካትታሉ።

➡️ ኬሚካላዊ እኩልታዎችን ማመጣጠን (Balancing Chemical Equations)

የቁስ አካል ጥበቃ ህግ (Law of Conservation of Mass) መሰረት، በኬሚካላዊ ግብረመልስ ውስጥ አተሞች አይጠፉም ወይም ከምንም አይፈጠሩም፤ ዝግጅታቸው ብቻ ነው የሚቀየረው። ስለዚህ، በእኩልታው በቀስት በሁለቱም በኩል (Reactants ← ግብረ-ገብ؛ Products → ውጠቶች) የእያንዳንዱ ኤለመንት አተሞች ብዛት እኩል መሆን አለበት።

ማመጣጠን የሚከናወነው ከፎርሙላዎቹ ፊት ለፊት ቁጥሮችን (Coefficients) በመጨመር ነው። የፎርሙላዎቹ አካል የሆኑትን ትናንሽ ቁጥሮች (Subscripts) በፍጹም መቀየር የለብዎትም፤ ምክንያቱም ያንን ካደረጉ የንጥረ ነገሩን ማንነት ይቀይራል።

1. በጣም ውስብስብ ከሆነው ፎርሙላ ይጀምሩ።
2. ኤለመንቶችን አንድ በአንድ ያመጣጥኑ።
3. በመጨረሻም በእኩልታው በሁለቱም በኩል የእያንዳንዱን አቶም ብዛት ያረጋግጡ።

➡️ የኬሚካላዊ ግብረመልስ አይነቶች (Types of Chemical Reactions)

[Image illustrating the 5 main types of chemical reactions visually with simple A B examples]

• Synthesis (ውህደት): ሁለት ወይም ከዚያ በላይ ቀላል ነገሮች ተዋህደው አንድ ውስብስብ ነገር ሲፈጥሩ።
  A + B → AB Example: 2Na + Cl₂ → 2NaCl
• Decomposition (ብተና): አንድ ውስብስብ ነገር ተበትኖ ወደ ሁለት ወይም ከዚያ በላይ ቀላል ነገሮች ሲቀየር።
  AB → A + B Example: 2H₂O₂ → 2H₂O + O₂
• Single Replacement (ነጠላ መተካት): አንድ ኤለመንት በውህድ ውስጥ ያለን ሌላ ኤለመንት (ብዙውን ጊዜ አነስተኛ reactivity ያለው) ሲተካ።
  A + BC → AC + B Example: Zn + CuSO₄ → ZnSO₄ + Cu
• Double Replacement (ድርብ መተካት): የሁለት ውህዶች አዮኖች (cations እና anions) ቦታ ሲቀያየሩ፤ ብዙውን ጊዜ ዝናብ (Precipitate - የማይሟሟ ጠጣር)، ጋዝ، ወይም ውሃ ይፈጠራል።
  AB + CD → AD + CB Example: AgNO₃ + NaCl → AgCl(s) + NaNO₃
• Combustion (ቃጠሎ): አንድ ነገር (ብዙውን ጊዜ ሃይድሮካርቦን) ከኦክስጅን (O₂) ጋር በፍጥነት ምላሽ ሲሰጥ፤ ሙቀት እና ብርሃን ይፈጠራል።
  Hydrocarbon + O₂ → CO₂ + H₂O Example: CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O

➡️ Redox Reactions (Oxidation-Reduction)

ኤሌክትሮኖች ከአንድ ንጥረ ነገር ወደ ሌላ የሚተላለፉባቸው ግብረመልሶች ናቸው። ኦክሲዴሽን እና ሪዳክሽን ሁልጊዜ አብረው ይከሰታሉ።

• Oxidation (ኦክሲዴሽን): ኤሌክትሮኖችን ማጣት (Loss of electrons)፤ የኦክሲዴሽን ቁጥር (Oxidation Number) መጨመር።
• Reduction (ሪዳክሽን): ኤሌክትሮኖችን ማግኘት (Gain of electrons)፤ የኦክሲዴሽን ቁጥር መቀነስ።
• (Mnemonic: OIL RIG - Oxidation Is Loss, Reduction Is Gain of electrons)
• Oxidizing Agent: ሌላውን oxidize የሚያደርግ (እራሱ reduce ይሆናል - ኤሌክትሮን ይቀበላል)።
• Reducing Agent: ሌላውን reduce የሚያደርግ (እራሱ oxidize ይሆናል - ኤሌክትሮን ይሰጣል)።

በሰውነት ውስጥ ሴሉላር አተነፋፈስ (Cellular Respiration) ምግብ (ግሉኮስ) oxidized ሲሆን ኦክስጅን ደግሞ reduced የሚሆንበት ቁልፍ የ Redox ሂደት ነው።

➡️ የግብረመልስ ፍጥነት ላይ ተጽዕኖ የሚያሳድሩ ነገሮች (Factors Affecting Reaction Rate)

[Image showing activation energy curve with and without catalyst, illustrating the lowering effect]

የኬሚካላዊ ግብረመልስ ፍጥነት ማለት Reactants ወደ Products የሚቀየሩበት ፍጥነት ነው።

• Temperature (ሙቀት): ሙቀት መጨመር የቅንጣቶችን እንቅስቃሴ (Kinetic Energy) ስለሚጨምር، በበለጠ ኃይል እና በብዛት እንዲጋጩ ያደርጋል፤ ይህም ፍጥነትን ይጨምራል።
• Concentration (ክምችት): የ Reactants ክምችት መጨመር በአንድ ቦታ ላይ ያሉ ቅንጣቶችን ብዛት ስለሚጨምር، የግጭት እድልን እና ፍጥነትን ይጨምራል።
• Surface Area (የገጽ ስፋት): በተለይ በጠጣር Reactants ላይ، የገጽ ስፋት መጨመር ለግጭት የሚጋለጠውን ቦታ ስለሚጨምር ፍጥነትን ይጨምራል። (ዱቄት ከጉልላት በበለጠ ፍጥነት ይቃጠላል)።
• Catalyst (ካታሊስት): ግብረመልሱ እንዲካሄድ የሚያስፈልገውን የኃይል መጠን (Activation Energy) በመቀነስ ግብረመልሱን የሚያፋጥን ንጥረ ነገር ነው። ካታሊስቱ በግብረመልሱ መጨረሻ ላይ ሳይለወጥ ይቀራል። (ባዮሎጂካል ካታሊስቶች Enzymes ይባላሉ)።

---

---

💧 የምዕራፉ ውጤቶች (Chapter Outcomes)

• የአሲድ እና የቤዝ ባህሪያትን መግለጽ (በ Arrhenius እና Brønsted-Lowry ትርጓሜዎች)።
• ጠንካራ (Strong) እና ደካማ (Weak) አሲዶችን/ቤዞችን መለየት።
• የፒኤች ስኬልን (pH Scale) መረዳት እና የአሲዳማነት، የቤዛማነት እና የገለልተኛነት ደረጃዎችን መለየት።
• Buffer (አቃቢ) ምን እንደሆነ እና በሰውነት ውስጥ ያለውን ጠቀሜታ (ፒኤችን በመጠበቅ) ማስረዳት، በተለይም የባይካርቦኔት ስርዓትን።
• የ Neutralization (ገለልተኛ የማድረግ) ግብረመልስን መግለጽ።

---

💧 መሰረታዊ እውቀት (Knowledge Base)

አሲዶች እና ቤዞች በውሃ መፍትሄዎች ውስጥ ቁልፍ ሚና የሚጫወቱ ኬሚካሎች ናቸው። በሰውነት ውስጥ ያለውን የፒኤች ሚዛን መጠበቅ ለህይወት ወሳኝ ነው።

➡️ የአሲድ እና የቤዝ ትርጓሜዎች (Definitions of Acids and Bases)

• Arrhenius Definition (በውሃ ላይ የተመሰረተ):
  • Acid: በውሃ ውስጥ ሲሟሟ ሃይድሮጅን አዮን (H⁺, often written as H₃O⁺ - Hydronium ion) የሚለቅ ንጥረ ነገር። (ምሳሌ፦ HCl → H⁺ + Cl⁻)
  • Base: በውሃ ውስጥ ሲሟሟ ሃይድሮክሳይድ አዮን (OH⁻) የሚለቅ ንጥረ ነገር። (ምሳሌ፦ NaOH → Na⁺ + OH⁻)
• Brønsted-Lowry Definition (ፕሮቶን ላይ የተመሰረተ - More General):
  • Acid: ፕሮቶን (H⁺) የሚሰጥ (donor) ንጥረ ነገር።
  • Base: ፕሮቶን (H⁺) የሚቀበል (acceptor) ንጥረ ነገር።
  • Conjugate Acid-Base Pairs: አሲድ ፕሮቶን ሲሰጥ የሚቀረው ነገር Conjugate Base ይባላል፤ ቤዝ ፕሮቶን ሲቀበል የሚፈጠረው ነገር Conjugate Acid ይባላል። (ምሳሌ፦ HCl + H₂O ⇌ H₃O⁺ + Cl⁻ ፤ HCl አሲድ ነው، Cl⁻ ተጓዳኝ ቤዙ ነው)

Strength (ኃይል):

• Strong Acids/Bases: በውሃ ውስጥ ሙሉ በሙሉ ይለያያሉ (ionize)። (ምሳሌ፦ Strong Acids - HCl, H₂SO₄; Strong Bases - NaOH, KOH)።
• Weak Acids/Bases: በውሃ ውስጥ በከፊል ብቻ ይለያያሉ። (ምሳሌ፦ Weak Acid - Acetic Acid (CH₃COOH); Weak Base - Ammonia (NH₃))። አብዛኞቹ ባዮሎጂካል አሲዶች/ቤዞች ደካማ ናቸው።

➡️ የፒኤች ስኬል (The pH Scale)

የአንድን መፍትሄ አሲዳማነት ወይም ቤዛማነት የሚለካው በሃይድሮጅን አዮን ክምችት ([H⁺]) ላይ በመመስረት ነው።

• pH < 7: አሲዳማ (Acidic) - ([H⁺] > [OH⁻])።
• pH = 7: ገለልተኛ (Neutral) - ([H⁺] = [OH⁻])። (በ 25°C)
• pH > 7: ቤዛማ/አልካላይን (Basic/Alkaline) - ([H⁺] < [OH⁻])።

ስኬሉ Logarithmic ነው፤ ይህም ማለት፦

• የፒኤች በ 1 መቀነስ የ [H⁺] ክምችት በ 10 እጥፍ መጨመርን ያሳያል። (pH 6 ከ pH 7 በአስር እጥፍ የበለጠ አሲዳማ ነው)።
• የፒኤች በ 1 መጨመር የ [H⁺] ክምችት በ 10 እጥፍ መቀነሱን ያሳያል።

➡️ Buffers (አቃቢዎች)

Buffers አነስተኛ መጠን ያለው አሲድ ወይም ቤዝ ሲጨመርባቸው የፒኤች ለውጥን የሚቋቋሙ መፍትሄዎች ናቸው።

[Image illustrating how a buffer system (weak acid HA and conjugate base A-) resists pH change when H+ or OH- is added]

• Mechanism: ብዙውን ጊዜ ደካማ አሲድ (Weak Acid, HA) እና ተጓዳኝ ቤዙን (Conjugate Base, A⁻) ይይዛሉ።
  • አሲድ (H⁺) ሲጨመር፦ A⁻ + H⁺ → HA (የተጨመረውን H⁺ ያስወግዳል)።
  • ቤዝ (OH⁻) ሲጨመር፦ HA + OH⁻ → A⁻ + H₂O (የተጨመረውን OH⁻ ያስወግዳል)።
• Bicarbonate Buffer System (በደም ውስጥ): በሰውነት ውስጥ በጣም አስፈላጊው የአቃቢ ስርዓት ነው።
  CO₂ + H₂O ⇌ H₂CO₃ (Carbonic Acid) ⇌ H⁺ + HCO₃⁻ (Bicarbonate Ion)
  • የ CO₂ መጠን በመተንፈሻ ስርዓት ይቆጣጠራል።
  • የ HCO₃⁻ መጠን በኩላሊት (Urinary System) ይቆጣጠራል።
  • ይህ ስርዓት ከሌሎች (እንደ ፎስፌት እና ፕሮቲን buffers) ጋር በመሆን የደምን ፒኤች በ 7.35-7.45 ይጠብቃል።

➡️ Neutralization Reactions (ገለልተኛ የማድረግ ግብረመልሶች)

አሲድ ከቤዝ ጋር ምላሽ ሲሰጥ እርስ በርሳቸው ባህሪያቸውን ያጠፋሉ፤ ውጤቱም ጨው (Salt - an ionic compound formed from the cation of the base and the anion of the acid) እና ውሃ (Water) ነው።

ይህ ግብረመልስ ለምሳሌ በጨጓራ ውስጥ ያለን ከመጠን ያለፈ አሲድ ለማስታገስ በሚወሰዱ ፀረ-አሲድ (Antacids - weak bases) መድሃኒቶች ላይ ይሠራል።

---

---

🧪 የምዕራፉ ውጤቶች (Chapter Outcomes)

• የኦርጋኒክ ውህዶች መሰረት የሆነውን የካርቦንን (Carbon) ልዩ ባህሪ መግለጽ (4 bonds, chains/rings)።
• ቀላል ሃይድሮካርቦኖችን (Hydrocarbons - Alkanes) መለየት እና መሰየም።
• ዋና ዋና ተግባራዊ ቡድኖችን (Functional Groups - alcohol, aldehyde, ketone, carboxylic acid, amine, phosphate, sulfhydryl) መለየት እና መሰረታዊ ባህሪያቸውን (polarity, acidity/basicity) መረዳት።
• የኦርጋኒክ ኬሚስትሪን ለማክሮሞለኪውሎች (ባለፈው ምዕራፍ የተማርናቸው) ያለውን ግንኙነት መረዳት (ለምሳሌ፦ amino acids contain carboxyl and amino groups)።

---

🧪 መሰረታዊ እውቀት (Knowledge Base)

ኦርጋኒክ ኬሚስትሪ በዋናነት ካርቦን (Carbon) የያዙ ውህዶችን ያጠናል። ካርቦን እጅግ በጣም ብዙ አይነት ውስብስብ ሞለኪውሎችን የመፍጠር አስደናቂ ችሎታ ስላለው، የህይወት ኬሚስትሪ (Biochemistry) መሰረት ነው። ሁሉም ባዮሎጂካል ማክሮሞለኪውሎች (ፕሮቲን، ካርቦሃይድሬት، ሊፒድ، ኑክሊክ አሲድ) ኦርጋኒክ ውህዶች ናቸው።

➡️ የካርቦን ልዩ ባህሪ (The Uniqueness of Carbon)

ካርቦን ኦርጋኒክ ኬሚስትሪን እንዲቆጣጠር የሚያደርጉት ባህሪያት፦

• 4 Valence Electrons: ከአራት ሌሎች አተሞች ጋር የተረጋጋ Covalent Bonds መፍጠር ይችላል።
• Forms Stable Bonds: ከራሱ (C-C) እና ከሌሎች አስፈላጊ ኤለመንቶች (H, O, N, S, P) ጋር ጠንካራ እና የተረጋጋ ትስስር ይፈጥራል።
• Forms Chains and Rings: ካርቦን አተሞች እርስ በርስ በመያያዝ ረጅም ሰንሰለቶችን (linear or branched) እና ቀለበቶችን (Rings) መፍጠር ይችላሉ። ይህም እጅግ በጣም ብዙ አይነት ቅርጽና መጠን ያላቸው ሞለኪውሎች እንዲፈጠሩ ያስችላል።

➡️ ሃይድሮካርቦኖች (Hydrocarbons)

ካርቦን እና ሃይድሮጅንን ብቻ የያዙ ቀላል እና መሰረታዊ ኦርጋኒክ ውህዶች ናቸው። በአብዛኛው ውሃ የማይወዱ (Nonpolar and Hydrophobic) ናቸው።

• Alkanes (አልኬኖች): በካርቦን አተሞች መካከል ነጠላ ትስስር (Single Bonds) ብቻ ያላቸው (Saturated)። አጠቃላይ ፎርሙላ CnH2n+2።
  • Naming: በካርቦን ብዛት ላይ የተመሰረተ ቅድመ ቅጥያ (Meth-, Eth-, Prop-, But-, Pent-, Hex-, etc.) እና "-ane" የሚል ድህረ ቅጥያ ይጠቀማል።
  • (ምሳሌ፦ Methane CH₄, Ethane C₂H₆, Propane C₃H₈, Butane C₄H₁₀)
• Alkenes (አልኪኖች): ቢያንስ አንድ የካርቦን-ካርቦን ድርብ ትስስር (Double Bond) ያላቸው (Unsaturated)። ስያሜ "-ene"።
• Alkynes (አልካይኖች): ቢያንስ አንድ የካርቦን-ካርቦን ሶስቴ ትስስር (Triple Bond) ያላቸው (Unsaturated)። ስያሜ "-yne"።

ሃይድሮካርቦኖች የብዙ ኦርጋኒክ ሞለኪውሎች "አጽም" ናቸው፤ ተግባራዊ ቡድኖች የሚጨመሩት በእነዚህ ላይ ነው።

➡️ ተግባራዊ ቡድኖች (Functional Groups)

በኦርጋኒክ ሞለኪውል ላይ ተያይዘው የሞለኪውሉን ኬሚካላዊ ባህሪ (polarity, acidity/basicity) እና ግብረመልስ የሚወስኑ የተወሰኑ የአተሞች ቡድኖች ናቸው።

[Image illustrating common functional groups structures attached to a generic R group]

Functional Group	Structure	Properties	Example Class / Found In
Hydroxyl (ሃይድሮክሲል)	-OH	Polar, Forms H-bonds	Alcohol (አልኮል) / Sugars, Ethanol
Carbonyl (ካርቦኒል) - Aldehyde	(at end)	Polar	Aldehyde (አልዲሃይድ) / Formaldehyde, some Sugars
Carbonyl (ካርቦኒል) - Ketone	(in middle)	Polar	Ketone (ኬቶን) / Acetone, some Sugars, Ketone bodies
Carboxyl (ካርቦክሲል)		Acidic (donates H⁺), Polar	Carboxylic Acid (ካርቦክሲሊክ አሲድ) / Acetic Acid, Amino Acids, Fatty Acids
Amino (አሚኖ)		Basic (accepts H⁺), Polar	Amine (አሚን) / Amino Acids, Neurotransmitters
Phosphate (ፎስፌት)		Acidic, High Energy Bonds, Polar	Organic Phosphate / ATP, DNA backbone, Phospholipids
Sulfhydryl (ሰልፍሃይድሪል)	-SH	Forms Disulfide Bridges	Thiol / Cysteine (amino acid), Coenzyme A

ማስታወሻ:

• Amino Acids የ Carboxyl (-COOH) እና የ Amino (-NH₂) ቡድኖችን ይይዛሉ።
• Carbohydrates ብዙ Hydroxyl (-OH) ቡድኖችን እና Aldehyde ወይም Ketone ቡድንን ይይዛሉ።
• Fatty Acids ረጅም ሃይድሮካርቦን ሰንሰለት እና Carboxyl (-COOH) ቡድን አላቸው።
• Polarity (የቻርጅ ያልተስተካከለ ስርጭት) ሞለኪውሉ በውሃ ውስጥ የመሟሟት (Solubility) ችሎታውን ይወስናል። Polar functional groups (like -OH, -COOH, -NH₂) ሞለኪውሉን Hydrophilic (ውሃ ወዳድ) ያደርጉታል።

---